स्टॉक्स, शेअर्स आणि इक्विटी यामधील फरक
शेअर मार्केटमध्ये गुंतवणूक करताना “स्टॉक्स,” “शेअर्स” आणि “इक्विटी” या संज्ञा अनेकदा एकमेकांसोबत वापरल्या जातात. मात्र, यामध्ये काही सूक्ष्म फरक आहेत. या तिन्ही संकल्पनांची सखोल माहिती घेऊया.
1. स्टॉक्स म्हणजे काय?
स्टॉक्स हा एक व्यापक संज्ञा आहे. कोणत्याही कंपनीमध्ये मालकी हक्क सूचित करणारे गुंतवणुकीचे साधन म्हणजे स्टॉक. ज्या कंपन्या सार्वजनिकरित्या सूचीबद्ध (listed) असतात त्या त्यांच्या व्यवसायासाठी भांडवल उभारण्यासाठी स्टॉक्स जारी करतात.
स्टॉक्सची वैशिष्ट्ये:
1. मालकीचा हक्क: स्टॉक म्हणजे कंपनीतील मालकीचा हक्क दर्शवतो. ज्या प्रमाणात स्टॉक्स खरेदी केले आहेत, त्याच प्रमाणात गुंतवणूकदार त्या कंपनीचा भागीदार ठरतो.
2.मार्केटमध्ये खरेदी-विक्री: स्टॉक्स शेअर बाजारात खरेदी-विक्री करता येतात.
3. प्रकार: स्टॉक्स दोन प्रकारचे असतात –
– कॉमन स्टॉक्स (Common Stocks): यामध्ये भागधारकांना मतदानाचा हक्क मिळतो आणि लाभांश (dividend) मिळू शकतो.
– प्रेफर स्टॉक्स (Preferred Stocks): यामध्ये निश्चित लाभांश मिळतो, परंतु मतदानाचा हक्क नसतो.
4.भाववाढ व लाभांश: कंपनीचा नफा वाढल्यास स्टॉक्सच्या किमतीत वाढ होते आणि भागधारकांना लाभांशही मिळू शकतो.
उदाहरण:
जर एखाद्या व्यक्तीने टाटा मोटर्सचे स्टॉक्स विकत घेतले, तर ती त्या कंपनीतील एक भागधारक बनते आणि कंपनीच्या यशानुसार त्याला फायदा किंवा तोटा होऊ शकतो.
2. शेअर्स म्हणजे काय?
शेअर्स म्हणजे विशिष्ट प्रमाणातील स्टॉक्स. म्हणजेच, स्टॉक्स हा एक संकल्पना आहे, तर त्याच्या लहान युनिट्सना शेअर्स म्हणतात.
शेअर्सची वैशिष्ट्ये:
1. कंपनीतील हिस्सेदारी: कंपनीच्या एकूण भागभांडवलातील प्रत्येक युनिट म्हणजे एक शेअर.
2. दोन प्रकार:
– इक्विटी शेअर्स (Equity Shares): हे सर्वसामान्य गुंतवणूकदारांसाठी असतात. कंपनी नफ्यात असली तर फायदा होतो, अन्यथा तोटा सहन करावा लागतो.
– प्राधान्य शेअर्स (Preference Shares): या शेअर्सच्या धारकांना निश्चित लाभांश मिळतो आणि कंपनी बंद झाली तरीही त्यांना आधी पैसे दिले जातात.
3. शेअर बाजारात व्यवहार: शेअर्स हे स्टॉक एक्सचेंजमध्ये खरेदी-विक्रीसाठी उपलब्ध असतात.
4. रुपये प्रमाणे छोटे भाग: जर एखाद्या व्यक्तीने रिलायन्स इंडस्ट्रीजचे १० शेअर्स खरेदी केले असतील, तर तो त्या कंपनीचा अल्पांश भागधारक आहे.
उदाहरण:
जर कोणाकडे इन्फोसिसचे ५० शेअर्स असतील आणि प्रत्येक शेअरची किंमत ₹१,५०० असेल, तर त्या गुंतवणूकदाराची एकूण गुंतवणूक ₹७५,००० इतकी असेल.
3. इक्विटी म्हणजे काय?
इक्विटी म्हणजे कंपनीतील एकूण भागभांडवल (ownership) दर्शवणारा संकल्पना आहे.
इक्विटीची वैशिष्ट्ये:
1. **मालकी हक्काचे प्रतीक:** एखाद्या कंपनीतील भागधारकांचा हक्क हा इक्विटीमध्ये परिभाषित होतो.
2. इक्विटी शेअर्स आणि इक्विटी कॅपिटल:
– इक्विटी शेअर्स: कंपनीने उभारलेल्या भांडवलाचे एक भाग.
– इक्विटी कॅपिटल: कंपनीच्या संपूर्ण शेअर्सचे मूल्य.
3.रिटर्न्स: इक्विटीमध्ये गुंतवणूक केल्यास उच्च परतावा मिळू शकतो, परंतु जोखीमही जास्त असते.
4. संस्थात्मक आणि किरकोळ गुंतवणूकदार: मोठ्या संस्थांना इक्विटी गुंतवणूक अधिक आकर्षक वाटते कारण त्यामध्ये दीर्घकालीन वाढीची संधी असते.
उदाहरण:
कोणत्याही स्टार्टअप कंपनीमध्ये गुंतवणूक करणारे व्हेंचर कॅपिटलिस्ट (VCs) हे कंपनीच्या इक्विटीमध्ये भागीदार बनतात.
स्टॉक्स, शेअर्स आणि इक्विटी यातील प्रमुख फरक
| घटक | स्टॉक्स | शेअर्स | इक्विटी |
|——|——–|——–|——–|
| **परिभाषा** | कंपनीच्या मालकीचे प्रतिनिधित्व करणारा संकल्पना | कंपनीच्या भांडवलाचा लहान भाग | कंपनीतील एकूण मालकी हक्क |
| **व्यापकता** | सर्व कंपन्यांसाठी लागू | विशिष्ट कंपन्यांचे युनिट्स | संपूर्ण कंपनीच्या मालकीचा विचार |
| **प्रकार** | कॉमन आणि प्रेफर स्टॉक्स | इक्विटी आणि प्रेफरन्स शेअर्स | इक्विटी शेअर्स, रिटेन्ड अर्निंग्स, इ. |
| **लाभ/तोटा** | किंमतीतील वाढ आणि लाभांश | शेअरच्या वाढीवर अवलंबून | जोखीम जास्त, पण परतावा अधिक |
| **कोठे खरेदी करता येते?** | शेअर बाजारात | शेअर बाजारात किंवा कंपनीकडून थेट | खाजगी गुंतवणूकदार आणि शेअर बाजारात |
गुंतवणुकीसाठी कोणता पर्याय योग्य?
1. दीर्घकालीन वाढ हवी असल्यास: इक्विटी शेअर्स हे सर्वोत्तम पर्याय आहेत.
2.जोखीम कमी ठेवायची असल्यास: प्राधान्य शेअर्स किंवा स्थिर कंपन्यांचे स्टॉक्स योग्य असतात.
3. नियमित उत्पन्न हवे असल्यास: लाभांश देणाऱ्या कंपन्यांचे शेअर्स फायदेशीर ठरतात.
4. अल्पकालीन ट्रेडिंगसाठी: शेअर्सचे दररोजचे व्यवहार (intraday trading) करता येतात.
निष्कर्ष
स्टॉक्स, शेअर्स आणि इक्विटी या तीनही संज्ञा परस्पर-संबंधित असल्या तरी, त्यांचे वेगवेगळे अर्थ आणि उपयोग आहेत. स्टॉक्स हा एक व्यापक संकल्पना आहे, शेअर्स हे स्टॉक्सचे लहान युनिट्स आहेत आणि इक्विटी संपूर्ण कंपनीच्या मालकीचे प्रतिनिधित्व करते. योग्य गुंतवणूक करण्यासाठी या संकल्पनांची स्पष्ट समज आवश्यक आहे.