प्रायमरी मार्केट आणि सेकंडरी मार्केट – सविस्तर माहिती
प्रस्तावना
शेअर बाजार हे आधुनिक अर्थव्यवस्थेचे महत्त्वाचे अंग आहे. हे भांडवली बाजाराचे (Capital Market) एक महत्त्वाचे साधन आहे, जेथे कंपन्या आणि गुंतवणूकदार यांच्यातील आर्थिक देवाणघेवाण होते. शेअर बाजार दोन प्रमुख प्रकारांमध्ये विभागला जातो – प्रायमरी मार्केट (Primary Market) आणि सेकंडरी मार्केट (Secondary Market). या दोन्ही बाजारांचे कार्य आणि उद्दिष्ट वेगवेगळे आहेत, पण दोन्ही बाजार एकत्रितपणे गुंतवणुकीच्या संधी उपलब्ध करून देतात आणि अर्थव्यवस्थेच्या वाढीस मदत करतात.
प्रायमरी मार्केट (Primary Market)
परिचय
प्रायमरी मार्केटला नवीन इश्युअन्स मार्केट (New Issues Market – NIM) असेही म्हणतात. या बाजारात कंपन्या प्रथमच आपले समभाग (Shares), बाँड्स (Bonds) किंवा अन्य सिक्युरिटीज गुंतवणूकदारांना विकतात. यामुळे कंपन्यांना भांडवल (Capital) उभारता येते, जे व्यवसाय विस्तार किंवा अन्य उद्देशांसाठी वापरले जाते.
प्रायमरी मार्केटचे वैशिष्ट्ये
- नवीन सिक्युरिटीजचा समावेश – या बाजारात कंपन्या प्रथमच आपले समभाग किंवा अन्य सिक्युरिटीज जारी करतात.
- थेट कंपनीकडून विक्री – गुंतवणूकदारांना समभाग थेट कंपनीकडून मिळतात, त्यामुळे मध्यस्थ (ब्रोकर) यांचा सहभाग कमी असतो.
- नवीन भांडवल उभारणी – कंपन्या विविध कारणांसाठी भांडवल उभारतात, जसे की नवीन प्रकल्प सुरू करणे, विद्यमान व्यवसायाचा विस्तार करणे, कर्ज फेडणे इत्यादी.
- IPO आणि FPO द्वारे गुंतवणूक संधी – IPO (Initial Public Offering) आणि FPO (Follow-on Public Offering) हे प्रायमरी मार्केटमधील प्रमुख प्रकार आहेत.
प्रायमरी मार्केटमधील प्रमुख प्रकार
1. Initial Public Offering (IPO)
- जेव्हा एक खाजगी कंपनी प्रथमच आपले समभाग सार्वजनिक विक्रीसाठी उपलब्ध करते, तेव्हा त्याला IPO म्हणतात.
- यामुळे कंपनी सूचीबद्ध (Listed) होते आणि तिचे समभाग स्टॉक एक्सचेंजवर व्यापारासाठी उपलब्ध होतात.
- उदा. 2021 मध्ये Zomato ने आपले IPO जारी करून शेअर बाजारात प्रवेश केला.
2. Follow-on Public Offering (FPO)
- जर एखादी कंपनी आधीच शेअर बाजारात सूचीबद्ध असेल आणि ती अधिक भांडवल उभारण्यासाठी नव्याने समभाग जारी करत असेल, तर त्याला FPO म्हणतात.
- उदा. TATA Motors किंवा Reliance Industries यांनी अनेक वेळा FPO जारी केले आहेत.
3. Rights Issue
- कंपनी आधीच अस्तित्वात असलेल्या भागधारकांना (Existing Shareholders) नवीन समभाग सवलतीच्या दरात विकते.
- यामुळे विद्यमान गुंतवणूकदारांना त्यांच्या मालकीच्या प्रमाणात अधिक समभाग मिळू शकतात.
4. Private Placement
- काही वेळा कंपन्या सार्वजनिक गुंतवणूकदारांऐवजी निवडक संस्थात्मक गुंतवणूकदारांना (Institutional Investors) किंवा मोठ्या गुंतवणूकदारांना समभाग विकतात. याला Private Placement म्हणतात.
5. Preferential Allotment
- जर कंपनी विशिष्ट गुंतवणूकदारांना किंवा संस्थांना (जसे की म्युच्युअल फंड्स किंवा बँका) समभाग सवलतीच्या दरात वाटत असेल, तर त्याला Preferential Allotment म्हणतात.
सेकंडरी मार्केट (Secondary Market)
परिचय
सेकंडरी मार्केटला शेअर बाजार (Stock Market) असेही म्हणतात. येथे गुंतवणूकदारांनी आधीच खरेदी केलेले समभाग आणि इतर सिक्युरिटीज व्यापारासाठी (Buying and Selling) उपलब्ध असतात.
सेकंडरी मार्केटचे वैशिष्ट्ये
- उघड बाजारात व्यापार – शेअर्स स्टॉक एक्सचेंजवर व्यापारासाठी खुले असतात, जसे की BSE (Bombay Stock Exchange) आणि NSE (National Stock Exchange).
- गुंतवणूकदारांमध्ये खरेदी-विक्री – इथे समभाग कंपन्यांकडून नव्हे, तर एका गुंतवणूकदाराकडून दुसऱ्या गुंतवणूकदाराकडे जातात.
- सातत्यपूर्ण किंमत बदल – शेअर्सच्या किंमती मागणी आणि पुरवठ्यावर (Demand and Supply) अवलंबून असतात, त्यामुळे त्यामध्ये चढ-उतार (Volatility) दिसून येतो.
- लिक्विडिटी (Liquidity) वाढवते – गुंतवणूकदारांना त्यांच्या समभागांची कोणत्याही वेळी विक्री करण्याची संधी मिळते, ज्यामुळे बाजारात लिक्विडिटी वाढते.
- विनियमित (Regulated) बाजार – सेकंडरी मार्केट SEBI (Securities and Exchange Board of India) द्वारे नियंत्रित असते, जे गुंतवणूकदारांचे हित जपण्याचे काम करते.
सेकंडरी मार्केटचे प्रमुख घटक
1. स्टॉक एक्सचेंज (Stock Exchanges)
- सेकंडरी मार्केटमध्ये व्यवहार हे स्टॉक एक्सचेंजमार्फत होतात. भारतातील प्रमुख स्टॉक एक्सचेंजेस –
- BSE (Bombay Stock Exchange)
- NSE (National Stock Exchange)
2. ओपन मार्केट ऑपरेशन्स (Open Market Operations)
- हे व्यवहार केंद्र सरकार किंवा रिझर्व्ह बँक (RBI) आर्थिक स्थैर्यासाठी वापरते.
3. गुंतवणुकीचे प्रकार
- Equity Shares (सामान्य समभाग) – कंपनीतील भागभांडवलाचा एक हिस्सा.
- Debentures आणि Bonds – निश्चित व्याजदर असलेले सुरक्षित गुंतवणुकीचे पर्याय.
- Mutual Funds – शेअर आणि बाँडमध्ये सामूहिक गुंतवणूक.
4. ट्रेडिंग पद्धती
- Intraday Trading – त्याच दिवशी खरेदी-विक्री करणे.
- Delivery Trading – समभाग काही काळासाठी ठेवणे आणि नंतर विकणे.
प्रायमरी आणि सेकंडरी मार्केटमधील प्रमुख फरक
| वैशिष्ट्ये | प्रायमरी मार्केट | सेकंडरी मार्केट |
|---|---|---|
| उद्देश | नवीन भांडवल उभारणी | विद्यमान समभागांची खरेदी-विक्री |
| कोण विकतो? | कंपनी स्वतः | इतर गुंतवणूकदार |
| गुंतवणूकदारांना समभाग कोणाकडून मिळतात? | थेट कंपनीकडून | अन्य गुंतवणूकदारांकडून |
| विनियमन करणारी संस्था | SEBI आणि कंपनी स्वतः | SEBI आणि स्टॉक एक्सचेंज |
| उदाहरणे | IPO, FPO, Rights Issue | NSE आणि BSE वरील शेअर्सचे व्यवहार |
निष्कर्ष
प्रायमरी मार्केट आणि सेकंडरी मार्केट हे शेअर बाजाराचे महत्त्वाचे घटक आहेत. प्रायमरी मार्केट कंपन्यांना भांडवल उभारण्याची संधी देते, तर सेकंडरी मार्केट गुंतवणूकदारांना त्यांच्या गुंतवणुकीतून नफा मिळवण्याची सुविधा देते. या दोन्ही बाजारांमुळे अर्थव्यवस्था गतिमान राहते आणि गुंतवणुकीच्या संधी वाढतात.
सारांश
- प्रायमरी मार्केटमध्ये नवीन सिक्युरिटीज जारी होतात, तर सेकंडरी मार्केटमध्ये विद्यमान सिक्युरिटीजची खरेदी-विक्री होते.
- दोन्ही बाजारांचे कार्य वेगळे असले तरी ते शेअर बाजाराचा एकत्रित भाग आहेत.
- गुंतवणूक करणाऱ्या प्रत्येकाने या बाजारांचे महत्त्व आणि धोके समजून गुंतवणूक करावी.